Δρόμοι παλιοί...

Οι κύριες οδοί  που υπήρχαν στα χωριά μας από την αρχαιότητα, αφορούσαν ημιονικές οδούς μέγιστου πλάτους 1,5 μέτρου, τόσο όσο χρειαζόταν για να περάσει ένα φορτωμένο μουλάρι. Ειδικά το θέρος που μετέφεραν σιτάρια, τρίβονταν πάνω στους τοίχους για να περάσουν και οι νέοι πήγαιναν να μαζέψουν τα πεσμένα στάχυα που έπεφταν. Οι δρόμοι είχαν διαμορφωθεί με τις οπλές των ζώων και την πεζοπορία με το πέρασμα του χρόνου. Κάθε χωριό, ανάλογα με τη συχνότητα διάβασης, είχε διαμορφώσει τις ποιο πολυσύχναστες διαδρομές τις ημιονικές και τα παρακλάδια αυτών τους γαϊδουρόδρομους πλάτους 30-40 εκατοστών.  Ημιονικές οδοί στο χωριό μας ήταν, η διαδρομή μέχρι κοντά στον Λιλικά που συμπίπτει κατά πολύ με την υπάρχουσα σήμερα οδό, μια άλλη προς τα Θεληματάρια, μια προς την Κοινή, μία προς την Καλαμωτή και μια προς το Βουνό.  

Ορισμένους από αυτούς τους δρόμους, διέκοπταν τα ρέματα που ήταν πετρόκτιστα προκειμένου να ρέει το νερό σε μια πετρόκτιστη στενή κοίτη σαν μακρύ αυλάκι και έτσι να μην προκαλεί φθορά. Γεφύρια δεν υπήρχαν και τα ζώα κατέβαιναν να πατήσουν στην κοίτη για να περάσου απέναντι.

Για την ιστορία, το πρώτο μηχανοκίνητο όχημα, κοινώς αυτοκίνητο, κυκλοφόρησε στο νησί τον Ιούνιο του 1913. Ο μηχανικός Δημήτρης Μακράς από τον Καταράκτη ήταν ο ιδιοκτήτης και έφερε δύο οχήματα από την Μυτιλήνη.

Το 1914 αναφέρεται η άθλια κατάσταση των οδών προς τα Νότια χωριά. Το 1915, μία και μόνον φορτηγός άμαξα εκτελεί την υπηρεσίαν της οδού Καλαμωτής συρόμενη από ένα ημίονον, ένα βου και δύο ίππους ένεκα των δυσχερειών και των κινδύνων, τους οποίους παρουσιάζει η οδός. Η λάσπη ήταν τόση ώστε ημίονος διερχόμενος φορτωμένος εστερήθη της οπλής αποσπασθείσης εντός του βορβόρου δια του οποίου διήρχετο.

Αναφέρεται στο περιοδικό «εξέλσιον» σε άρθρο  του 1926 που περιγράφει την Καλαμωτή: «Αλλά πως άραγε συγκοινωνεί η κοινότης με τα πλησιέστερα χωρία; Αθλίως, παναθλίως, ελεεινώς. Υπάρχουν μόνο ημιονικαί οδοί. Η μία  άγει προς Πυργί, η άλλη προς τα Πατρικά και η τρίτη προς τα Αρμόλια». Σε όλο το νησί και λίγα έτη μετά την απελευθέρωση, μόνο λίγες αμαξιτές οδοί υπήρχαν, ούτε καν σκυρόστρωτες, απλώς με χώμα και πέτρες, ακόμα και μέσα στην πόλη. Η σκόνη κατά την θερινή περίοδο ανάγκασε τον Δήμο να προμηθευτεί το 1923 τον πρώτο καταβρεχτήρα. Η λάσπη του χειμώνα και η σκόνη, οδήγησε το 1926 στην λήψη απόφασης για επίστρωση με άσφαλτο στις κύριες οδούς της πόλης κάτι που έγινε το 1928. Το 1926 και την επόμενη χρονιά παρουσιάζεται ραγδαία αύξηση των ατυχημάτων, αν και τα αυτοκίνητα είναι ακόμη λίγα. Οδηγοί είναι πολλές φορές πρώην λεμβούχοι, ανήλικα τέκνα των ιδιοκτητών και άσχετοι. Τα εκτελούντα μεταφορές επιβατών ή εμπορευμάτων, φέρουν πλύν του δυψήφιου αριθμού κυκλοφορίας, το όνομα του οδηγού ή αρχαία ονόματα, όπως δηλαδή και τα πλεούμενα. Το 1927 όλα τα αυτοκίνητα, επιβατικά, φορτηγά, αγοραία ανήρχοντο σε 90 σε όλο το νησί.

Την περίοδο αυτή κινούνταν και στα Νοτιόχωρα σαν λεωφορεία, φορτηγά αυτοκίνητα συνήθως Dodge με τέντα, πάγκους αριστερά–δεξιά για καθίσματα και στη μέση έριχναν, σακιά κοφίνια και ότι άλλο εμπόρευμα. Οι Πατρικούσοι μετέβαιναν στην Καλαμωτή για να πάρουν λεωφορείο. Αν και λίγα τα αυτοκίνητα εκεί, συνέβαιναν ατυχήματα συνήθως από βλάβη του πηδαλίου όπως αναφέρουν. Το 1921, 7 Αυγούστου, συνέβη στη στροφή "Φονιάς" του Καταράκτη το πρώτο ατύχημα μετά από πτώση σε γκρεμό, κάτι που θα επαναληφθεί πολλάκις. Για το λόγο αυτό ο Χονδράκης που αναφέρεται ποιο κάτω όταν περνούσε από εκεί με το λεωφορείο του απαιτούσε απόλυτη ησυχία για να "αυτοσυγκεντρωθεί" στη δύσκολη στροφή. Το 1926 αναφέρεται ένα ατύχημα στην Καλαμωτή με συνοδηγό τον Γ.Μπιρλή, από τα Πατρικά. Οι 12 επιβαίνοντες είχαν ελαφρούς τραυματισμούς.

Οι διαδρομές σ΄αυτούς τους καρόδρομους που ήταν όλο στροφές και γεμάτοι πέτρες, έμοιαζε με ταξίδι σε φουρτουνιασμένο πέλαγος. Ασυνήθιστοι οι επιβάτες σ΄αυτήν την εμπειρία, δεν άντεχαν και η ζάλη έφερνε τους εμετούς, την απαίσια μυρουδιά και τη δυσφορία.

Το 1933 έγινε η πρώτη αμαξιτή οδός Πατρικών–Καλαμωτής με προσωπική εργασία των κατοίκων του χωριού  και κατόπιν η οδός Πατρικών-Κοινής έγινε με έξοδα της Νομαρχίας. Έτσι διευκολύνθηκαν οι μεταφορές με κάρα (γιαυτό και τους αποκαλούσαν καροτσόδρομους) και η προσέλευση εμπόρων από την Καλαμωτή και τα Νένητα.

Όπου διασταυρώνονταν με ρέματα καλύφθηκαν με πετρόκτιστους αγωγούς τους οποίους τους αποκαλούσαν γιοφύρια. Να σημειωθεί ότι η δεκαήμερος προσωπική εργασία ήταν υποχρεωτική και ήταν ετησίως επιβεβλημένη σε όλα τα χωριά από την Νομαρχία.

Προπολεμικά, ο Νικολής Χονδράκης συγχωριανός μας μαζί με συγγενή του από την Κοινή τον Κωνσταντινίδη, έφερε ένα τέτοιο λεωφορείο. Μεταπολεμικά, άρχισαν να εμφανίζονται και άλλα οχήματα για μεταφορά εμπορευμάτων και επιβατών. Από την Μέση Ανατολή έφεραν κάποιοι φορτηγά Dodge στρατιωτικά. Στην Κοινή ο Μίχαλος έφερε ένα κόκκινο Dodge, που μετέφερε οικοδομικά υλικά. Με αυτό ξεμπάζωσαν στο χωριό την πλατεία που έχει το όνομα Δημητρίου Σιδεράκη. Αργότερα, περίπου το 1959,  ο  Νικολής Χονδράκης μαζί με τον Βελή από τα Νένητα έφερε το πρώτο λεωφορείο, την γουρούνα όπως το αποκαλούσαν. Εκτελούσε την διαδρομή Πατρικά-Χώρα κάθε Τρίτη και Παρασκευή και τις άλλες μέρες έφευγε από Κοινή για Χώρα. Ξεκινούσε το πρωί και επέστρεφε το βράδυ. Κάθε επιβάτης που δεν είχε «γερό πουγκί», έπρεπε να κουβαλά μαζί του τροφή για μεσημεριανό. Το μεσημέρι πήγαιναν στον κήπο στο Βουνάκι και εκεί άνοιγαν το πεσκήρι, ένα πανί όπου είχαν δέσει ότι τροφή κουβαλούσαν  μαζί τους. Όσοι είχαν οικονομική επάρκεια πήγαιναν να γευματίσουν, συνήθως μακαρόνια, στα εστιατόρια τα οποία ήταν πάρα πολλά γιατί έπρεπε να εξυπηρετούν όσους από όλο το νησί κατέβαιναν στην Χώρα. Αργότερα όταν πύκνωσαν οι λεωφορειακές γραμμές, τα περισσότερα από αυτά τα εστιατόρια έκλεισαν.

Οι λιγοστοί μαθητές που πήγαιναν από το Βουνό, Κοινή, Πατρικά, στο Γυμνάσιο στην Καλαμωτή, κάθε μέρα έκαναν πεζοί την διαδρομή αυτή και με βροχή ακόμα και ένοιωθαν πολλοί τυχεροί αν περνούσε ο Μίχαλος με το φορτηγό να ανεβούν στην καρότσα και ας μετέφερε και το χειρότερο ακόμη.

Τρίτη και Παρασκευή τους έπαιρνε μέχρι τα Πατρικά το λεωφορείο του Χονδράκη και αυτοί ως αντάλλαγμα όπου εύρισκαν λακούβες τις επιδιόρθωναν ρίχνοντας εκεί πέτρες. Ίσως αυτοί η ταλαιπωρία τους ενδυνάμωνε και έτσι οι περισσότεροι από αυτούς προόδεψαν στα γράμματα.

Το 1962-1963, έγινε εκτεταμένη ασφαλτόστρωση και βελτιώθηκε η κατάσταση. Τα λεωφορεία πύκνωσαν τις γραμμές τους αλλά και πάλι ήταν τόσο σπάνιες οι διαδρομές που ξαπλώνοντας κανείς στην άσφαλτο μπορούσε να καταλάβει εάν έρχεται, από πού έρχεται και σε πόσα λεπτά θα φθάσει ένα λεωφορείο. Για την ιστορία τότε ανοίχθηκε ο δρόμος μέχρι τον Λιλικά πάλι με εργασία των κατοίκων. Η ασφαλτόστρωσή του έγινε μετά το 1980. Η διαπλάτυνση όλων των δρόμων έγινε αργότερα.

Πλέον οι μαθητές των γυμνασίων εξυπηρετούνταν με τα λεωφορεία και επειδή είχαν αυξηθεί, αν δεν χωρούσαν όλοι, έμεναν έξω τα Πατρικουσάκια για να επιστρέψουν με τα πόδια επειδή ήταν μόνο 2 χλμ. Επίσης οι επισκέψεις μας στη Χώρα έγιναν ένα όνειρο ζωής που πραγματοποιούνταν μια ή δύο φορές το χρόνο. Τι χαρά, που θα πηγαίναμε στον τσαγκάρη τον Σπυράκη να μας πάρει μέτρα για καινούργια παπούτσια! Θα αγοράζαμε χαρτικά από το βιβλιοπωλείο του Χαβιάρα, θα τρώγαμε ένα-δυό σουβλάκια ή θα πηγαίναμε στου Χούλη για να μοιραστούμε ένα πιάτο λουκουμάδες.

Λίγο μετά το 1960 ο Αργύρης Ζερβούδης έφερε το πρώτο επιβατικό ένα Μόσκοβιτς, το οποίο όμως το άφηνε εκεί στην εκκλησία γιατί οι δρόμοι ήταν ακόμη λιθόστρωτοι και αδιάβατοι για αυτοκίνητα. Τη δεκαετία του 1970 που το τσιμέντο αντικατέστησε τα λιθόστρωτα, ο Αργύρης, ο Βάσος Πασσάδης και μετά ο Ευάγγελος Μενδωνίδης, έφεραν από ένα Φοξφάκερ όπως  λέγαμε την χελώνα VW, τον γνωστό σκαραβαίο. Εμφανίστηκαν αρκετά τρακτέρ με συρόμενη καρότσα, μηχανάκια τρίκυκλα και δίκυκλα και το καθένα από αυτά είχε τη θέση του επαγγελματικού και συνάμα επιβατηγού μέσου μεταφοράς, όμως και πάλι για αρκετά χρόνια ακόμα κυριαρχούσαν τα τετράποδα τα οποία εξέλειπαν  πλέον μαζί με τους γηραιούς καβαλάρηδές τους. Εκατό χρόνια μετά την απελευθέρωση του νησιού, όλα έχουν αλλάξει εντελώς από τότε.

Σχετικές πληροφορίες ελήφθησαν από αφηγήσεις συγχωριανών και κοντοχωριανών και από τα Τετράδια Μνήμης του Γιάννη Μακριδάκη.